Đan Sâm

Salvia miltiorrhiza Bunge

Tên khác: Đơn sâm, xích sâm, huyết sâm.

Họ: Bạc hà (Lamiaceae).

Mô tả

Cây thảo, sống lâu năm, cao 30-80cm. Rễ mảnh có đường kính 0,5-2cm, phân nhánh nhiều, màu đỏ nâu. Thân hình trụ, có 4 cạnh và lông mềm. Lá mọc đối, kép lông chim lẻ, 3-5 lá chét, đôi khi 7, hình trứng hoặc trái xoan, dài 2-7cm, rộng 0,8-5cm, gốc tròn, đầu nhọn, mép có răng cưa tròn, hai mặt phủ lông trắng mềm, dày hơn ở mặt dưới, gân lá chằng chịt thành mạng lưới, làm phiến lá như bị rộp lên, lá chét tận cùng lớn hơn; cuống lá dài.

Cụm hoa mọc ở kẽ lá hoặc đầu ngọn thành bông gồm nhiều vòng sít nhau ở ngọn, mỗi vòng có 3-10 hoa màu lơ tím nhạt; đài chia 2 môi, môi trên nguyên, môi dưới xẻ 2 thuỳ; tràng 2 môi, môi trên dài hơn ống tràng và cong hình lưỡi liềm, môi dưới chia 2; nhị 3.

Quả bế nhỏ, đầu tù, dài 3mm.

Mùa hoa : tháng 5-8; mùa quả : tháng 6-9.

Đan sâm và tác dụng chữa bệnh của nó

Phân bố, sinh thái

Salvia L. là một chi lớn trong họ Lamiaceae, phân bố chủ yếu ở vùng ôn đới ấm và cận nhiệt đới. Chi có ít loài ở vùng nhiệt đới. Ở Việt Nam có 4-5 loài, trong đó đan sâm là cây nhập nội.

Cây đan sâm trồng ở nước ta có nguồn gốc từ Trung Quốc. Cây trồng ở Trại thuốc Sa Pa (Viện Dược liệu) tỏ ra thích nghi với điều kiện khí hậu nhiệt đới vùng núi cao. Cây sinh trưởng phát triển tương đối tốt; ra hoa quả hàng năm; hạt giống thu được đã gieo đi gieo lại nhiều năm. Một số cây đưa xuống Trại thuốc Tam Đảo (Viện Dược liệu) sinh trưởng kém hơn. Đan sâm chưa được đưa vào sản xuất. Những cây còn lại ở Sa Pa chỉ có ý nghĩa để giữ giống.

Cách trồng

Đan sâm là cây thuốc nhập nội, ưa khí hậu nóng và ẩm, được trồng chủ yếu ở đồng bằng và trung du Bắc Bộ.

Cây được nhân giống bằng rễ củ. Khi thu hoạch, chọn những củ có da màu đỏ, đường kính trên dưới lcm, không bị xây xát, thối, dập, cắt ra thành từng đoạn, dài 2-2,5cm, giâm trong cát ẩm hoặc vườn ươm, đến khi nảy mầm thì đánh đi trồng. Đất vườn ươm phải làm thật nhỏ, tơi xốp, lên thành luống. Các đoạn củ giống được rải đều trên mặt luống, phủ kín đất, sau đó phủ một lớp rơm, rác và tưới ẩm hàng ngày. Từ khi giâm đến khi nảy mầm, mất khoảng 30-40 ngày.

Đan sâm trồng tốt nhất vào tháng 2 - 3 để đến tháng 11-12 thu hoạch.

Đất trồng cần chọn đất phù sa, đất thịt nhẹ, tơi xốp, nhiều màu, cao ráo, thoát nước. Sau khi cày bừa kỹ, cần lên luống cao 20-25cm, rộng 90-120cm, rãnh phải dốc để dễ thoát nước. Dùng 15-20 tấn phân chuồng ủ với 1,4-2,8 tấn tro bếp, 270kg supe lân để bón lót cho một hecta. Tốt nhất, nên bón theo hốc để tiết kiệm phân và hạn chế cỏ dại. Hốc được chuẩn bị với khoảng cách 30x30cm. Sau đó, đặt mầm giống, lấp đất và tưới giữ ẩm.

Đan sâm thường trồng trên đất tốt, đủ ẩm nên cỏ dại mọc nhiều. Vì vậy, cần thường xuyên làm cỏ, xới xáo cho đất tơi xốp, thông thoáng. Chú ý càng về sau càng phải xới mạnh, cần bón thúc 2-3 lần, mỗi lần dùng 80-100kg urê pha loãng để tưới cho mỗi hecta, lần nọ cách lần kia 25-30 ngày.

Mỗi hom giống thường mọc ra rất nhiều mầm. Cần tỉa bớt, mỗi gốc chỉ giữ lại 2-3 mầm. Khi cây tốt chú ý tỉa bớt lá già. Về mùa hè, cây ra hoa, kịp thời ngắt bỏ ngồng hoa để tập trung dinh dưỡng nuôi củ.

Đan sâm thường bị các loại sâu thông thường hại lá. Bệnh thường gặp là héo lá, thối củ, ri sắt. Cần phát hiện và phòng trừ kịp thời.

Năng suất trung bình đạt 10-15 tấn củ tươi/ha

Bộ phận dùng

Rễ đan sâm phơi hay sấy khô.

Thành phẩn hoá học

1. Phenol và acid phenolic: danshensu, acid rosmarinic, acid rosmarinic methyl ester, các acid salvianolic A, B, c, G, acid lithospermic, acid lithospermic dimethyl ester.

2. Các hợp chất diterpen: Miltiron, salviol, Ro 09 - 0680, feruginol, dehyđromiltion, miltiodiol, miltionon, danshenspirocetal lacton, epi- danshenspirocetal lacton, tanshinon I, tanshinon IIA, tanshinon IIB, methyltanshinonat, hydroxytanshinon IIA, cryptotanshinon, dihydro- tanshinon I, przewaquinon A, przewaquinon B, miltionon II, tanshinlacton, isocryptotan- shinon, isotanshinon I, isotanshinon IIA, danshenxinkun D, silvilenon.

3. Các thành phần khác : p - sitosterol, tanin, vitamin E.

Tác dụng dược lý

Cao rễ đan sâm có tác dụng trên rối loạn vi tuần hoàn gây bởi noradrenalin ở túi má chuột hang (hamster), làm giãn tiểu động mạch và tăng tốc độ vi tuần hoàn. Cũng nhận xét thấy tác dụng tương tự ở vi tuần hoàn tĩnh mạch và mao mạch. Tiêm dẫn chất tanshinon II natri sulfonat của hoạt chất tanshinon lmg/kg vào đầu phía xa của động mạch vành đi xuống, ở xa chỗ tắc, làm giảm có ý nghĩa kích thước của nhồi máu cơ tim cấp tính 24 giờ sau khi cho thuốc. Kích thước vùng thiếu hụt mạch giảm đáng kể hoặc mất đi. Tác dụng tốt của tanshinon II natri sulfonat trên thiếu máu cục bộ của tim có liên quan với sự thúc đẩy mở nhanh những nhánh mạch vành. Thử nghiệm lâm sàng trên 180 bệnh nhân có bệnh mạch vành tim chứng tỏ chất nêu trên có tác dụng cải thiện bệnh trên điện tâm đồ cũng như về lâm sàng đối với đau thắt ngực và tức ngực.

Tanshinon II natri sulfonat có tác dụng in vitro ổn định màng hồng cầu, làm tăng sức kháng của hồng cầu đối với sự tan huyết gây bởi dung dịch nhược trương, nhiệt lượng, pH thấp hoặc saponin. Không nhận xét thấy tác dụng độc ở chuột nhắt và chuột cống trắng sau khi cho uống hoặc tiêm dưói da cao đan sâm. Cao đan sâm có tác dụng hạ sốt ở thỏ, chống viêm ở chuột cống trắng có viêm khớp nhiễm khuẩn và ở chuột nhắt trắng có viêm tai gây bởi dầu ba đậu. Ngoài ra, những sắc tố có liên quan với tanshinon có hoạt tính kìm vi khuẩn chống tụ cầu khuẩn vàng và những chủng kháng với kháng sinh của vi khuẩn này và chống Mycobacterium sp. Tuy nhiên, những sắc tố này gắn vào protein huyết tương với mức độ khác nhau, làm giảm có ý nghĩa hoạt tính kìm vi khuẩn.

Đã nghiên cứu được động học với chất phóng xạ [3H] tanshinon II natri sulfonat ở chuột cống trắng, thấy hoạt tính phóng xạ cao nhất ở gan, tiếp đến ở lách, thận và phổi sau khi tiêm tĩnh mạch. Hoạt tính phóng xạ đạt mức độ đỉnh trong phủ tạng 2 giờ sau khi tiêm. Nửa đời của thuốc trong hai giai đoạn nhanh và chậm là 27 và 199 phút tương ứng. Trong vòng 72 giờ, 75% hoạt tính phóng xạ đưa vào được thải trừ trong phân và 18% trong nước tiểu. Đã phát hiện 3 chất chuyển hoá bằng sắc ký lớp mỏng và phóng xạ tự chụp từ mật, nước tiểu và phân. Sau khi đưa cryptotanshinon vào tá tràng chuột cống trắng, chất này đã biến đổi thành tanshinon II do hydrogen hoá trong gan.

Chất acid 3,4-đihydroxyphenyllactic (danshensu) trong rễ đan sâm gây giãn động mạch vành lợn cô lập, và đối kháng với đáp ứng co mạch gây bởi morphin và propranolol. Những tương tác này có tầm quan trọng thực tiễn khi có thể dùng morphin hoặc propranolol phối hợp với danshensu để điều trị cơn đau thắt ngực năng. Mặt khác, danshensu có tác dụng đối kháng với đáp ứng co động mạch vành gây bởi môi trường có nồng độ cao kali. Nước sắc rễ đan sâm còn làm giảm lượng GPT huyết thanh tăng cao và giảm những biến đổi bệnh lý ở thỏ có thương tổn gan cấp tính gây bởi carbon tetraclorid. Trong thử nghiệm lâm sàng, thuốc này cũng có tác dụng phục hồi chức năng gan và dự phòng xơ hoá gan.

Đã nghiên cứu tác dụng của nhân sâm trên tính biến dạng của hồng cầu. Ủ hồng cầu của 16 người cho máu trong dung dịch cao đan sâm ở những nồng độ khác nhau trong 1 giờ ở 37,5° c. Sau đó, những dịch treo loãng của hồng cầu đã ủ với thuốc và hồng cầu đối chứng chịu tác động của lực kéo với mức độ tăng dần trong một máy điện nghiệm. Kết quả cho thấy sự tăng có ý nghĩa về tính kéo dãn (10-20%), và sự phục hồi hình dạng của hồng cầu ủ với đan sâm nhanh hơn (7-25%). Các thành phần trong đan sâm: miltiron và salvinon có tác dụng ức chế sự kết tập tiểu cầu in vitro. Đan sâm có tác dụng bảo vệ cơ tim chống lại những rối loạn về chức năng và chuyển hoá gây bởi thiếu hụt oxy.

Một bài thuốc Trung Quốc gồm đan sâm, xuyên khung, nụ hoè và một số vị khác được áp dụng điều trị huyết khối não trên bệnh nhân. Kết quả xét nghiệm cho thấy thuốc có xu hướng làm giảm độ nhớt của máu, độ nhớt của huyết thanh, tỷ lệ thể tích huyết cầu và tỷ lệ % kết tập tiểu cầu và làm tăng tốc độ điện di hồng cầu. Nghiên cứu độc chất học cho thấy thuốc có tính an toàn, không có tác dụng phụ đáng kể. Nghiên cứu ảnh hưởng trên sự phục hồi của lực co của tim sau sự giảm oxy không khí thở vào ở tim chuột cống trắng cho thấy, khi cho tác động trên tim hợp chất phân lập từ đan sâm 3-alpha-hydroxymethylen tanshinquinon với 500 fiM, đã nhận xét thấy sự phục hồi 16% của lực co sau sự giảm oxy máu thở vào, trong khi không thấy có sự cải thiện ở tim chuột cống trắng được truyền với một số hợp chất khác của đan sâm.

Tất cả các thành phần của đan sâm đều ức chế sự peroxy - hoá lipid gây bởi NADPH-vit c và Fe2+ - cystein ở những tiểu thể não, gan và thận chuột cống trắng in vitro. Thứ tự của tác dụng ức chế là : acid salvianoỉic A, aciđ salvianolic B, và acid rosmarinic. Tác dụng ức chế sự peroxy - hoá lipid gây bởi NADPH-vit c mạnh hơn sự peroxy hoá lipid gây bởi Fe2+ - cystein. Ngoài ra, 3 hợp chất trên làm giảm sản sinh gốc anion superoxyd (02) trong hệ xanthin- xanthin oxydase. Thứ tự của hoạt tính này tương tự như thứ tự về chống peroxy-hoá lipid, cho thấy hoạt tính mạnh in vitro chống peroxy-hoá lipid của các thành phần của đan sâm có thể một phần do thu nhặt loại bỏ những anion superoxyd.

Áp dụng liệu pháp ion hoá với nước sắc đan sâm, huyền hồ (radix Corydalis) ở vùng trước tim cùng với dung dịch acid nicotinic trong điều trị chứng đau vùng trước tim trên 36 bệnh nhân. Kết quả điều trị tốt ở 52,8% bệnh nhân dùng liệu pháp trên, so vối 23,3% ở nhóm bệnh nhân đối chiếu dùng thuốc giãn mạch và hạ lipid máu uống thông thường. Bình thường lượng catecholamin trong nước tiểu tăng lên ở bệnh nhân có hội chứng nhiệt và giảm ở bệnh nhân có hội chứng hàn. Nhưng khi điều trị với bài thuốc cổ truyền có đan sâm, hoàng kỳ, vân mộc hương, cam thảo và riềng, catecholamin lại giảm ở người có hội chứng nhiệt và tăng ở người có hội chứng hàn. Sự điều chỉnh trạng thái này có vẻ là một trong những nguyên lý điều trị trong y học cổ truyền Trung Quốc.

Những nghiên cứu lâm sàng cho thấy có mối liên quan giữa tác dụng tăng cường tuần hoàn máu, trị ứ máu của đan sâm trong y học cổ truyền với sự chẩn đoán của y học hiện đại về tác dụng điều trị bệnh tim mạch, viêm mạch tạo huyết khối nghẽn và huyết khối tắc mạch não. Đã điều trị 23 ca bệnh thần kinh ngoại biên đái tháo đường với thuốc tiêm bào chế từ đan sâm và sinh địa trong 14 lần. Sau điều trị, những triệu chứng và dấu hiệu của bệnh thần kinh ngoại biên được cải thiện có ý nghĩa. Liệu pháp này có thời gian điều trị ngắn và hiệu quả đáng kể.Cơ chế có thể là do sự cải thiện vi tuần hoàn.

Acid salvianolic A trong rễ đan sâm ức chế H K+ - ATPase và p-nitrophenyl phosphat ở dạ dày lợn. Acid salvianolic A có tác dụng ức chế cạnh tranh đối với ATP và không cạnh tranh đối với K+. Acid salvianolic A ức chế có ý nghĩa sự tiết acid ở dạ dày chuột cống trắng thắt môn vị và làm giảm có ý nghĩa thương tổn dạ dày gây bởi việc ngâm chuột trong nước và stress do gò bó. Như Vậv, acid salvianolic A có hoạt tính chống tiết và chống loét có thể do ức chế ir, K* ATPase ở dạ dày. Chất salviolon phân lập từ rễ tươi đan sâm biểu lộ hoạt tính độc hại tế bào. Đan sâm làm tăng tốc độ cử động của răng chỉnh hình lên 1,6 lần. Xét nghiệm mô học cho thấy sự tiêu xương ở phía chịu áp lực của răng cử động rõ rệt hơn ở nhóm động vật thử thuốc so với nhóm đối chứng.

Tính vị, công năng

Đan sâm vị đắng, tính mát, vào 2 kinh tâm, can, có tác dụng bổ huyết, hoạt huyết, tăng lưu thông máu, trục huyết ứ, kích thích ra kinh, tiêu sưng, giảm đau, thanh tâm, trừ phiền, làm đầu óc thanh thản.

Công dụng

Đan sâm được dùng chữa bệnh tim, tâm hư phiền nhiệt, hồi hộp khó chịu, kinh nguvệt không đều, bế kinh, bụng dưói kết hòn cục, phong thấp các khớp sưng dau, thần kinh suy nhược, nhức đầu, mất ngủ, chấn thương sai khớp, mụn độc, ghẻ lở. Còn dùng chữa vàng da, chảy máu tử cung, kinh nguyệt nhiều ít đều có tác dụng, vừa có tác dụng an thai, vừa cho ra thai chết, chữa mẩn ngứa. Ngày dùng 8-15g dạng thuốc sắc. Còn đùng chế thuốc xoa bóp.

Trong y học cổ truyền Trung Quốc, đan sâm là thuốc tăng cường tuần hoàn máu, làm hết ứ máu, chữa rối loạn kinh nguyệt, vô kinh, đau kinh, đau nhói ở ngực và bụng, viêm đau khớp cấp, nhiễm khuẩn da, bồn chồn, mất ngủ, chứng to gan lách, đau thắt ngực. Liều dùng 9-15g rễ.

Bài thuốc có đan sâm

1. Chữa suy nhược cơ thể, thiếu máu, phụ nữ sau đẻ mất máu (Thiên vương bổ tâm đan):

Đan sâm 8g; huyền sâm, địa hoàng, mỗi vị 12g; thiên môn, mạch môn, mỗi vị lOg; phục linh, viễn chí, đương quy, bá tử nhân, toan táo nhân, mỗi vị 8g; ngũ vị tử, cát cánh, mỗi vị 6g; chu sa 0,6g. Uống thuốc sắc, (chu sa gói riêng, uống cùng với thuốc đã sắc), ngày một thang. Hoặc tán bột làm viên, mỗi ngày uống 20g.

2. Bài thuốc bổ (Tư can bổ thận):

Đan sâm 400g, đương quy 2000g; hoài sơn, ngọc trúc, hà thủ ô đỏ, mỗi vị 400g; đơn bì, bạch linh, mạch môn, trạch tả, mỗi vị 200g; thanh bì, chỉ thực, thù nhục, mỗi vị lOOg. Các vị thuốc tán nhỏ, dùng mật ong hoặc si rô luyện thành viên hoàn nặng 5g, ngày uống 4-6 viên.

3. Chữa viêm khớp cấp : Đan sâm 12g; hy thiêm thảo, ké đầu ngựa, thổ phục linh, kim ngân, mỗi vị 20g; tỳ giải, kê huyết đằng, mỗi vị 16g; ý dĩ, cam thảo nam, mỗi vị 12g. sắc uống ngày một thang.

4. Chữa viêm khớp cấp kèm theo tổn thương ở tim :

a. Đan sâm 12g; kim ngân hoa, ké đầu ngựa, thổ phục linh, đảng sâm, ý dĩ, mỗi vị 20g; bạch truật, kê huyết đằng, tỳ giải, mỗi vị 16g. sắc uống ngày một thang.

b. Đan sâm, kim ngân hoa, mỗi vị 20g, đảng sâm, hoàng kỳ, bạch truật, mỗi vị 16g; đương quy, long nhãn, liên kiều, hoàng cầm, hoàng bá, mỗi vị 12g; táo nhân, phục linh, mỗi vị 8g; mộc hương, viền chí, mỗi vị 6g. Sắc uống ngày một thang.

c. Khi có loạn nhịp : Đan sâm 16g; sinh địa, kim ngân, mỗi vị 20g; đảng sâm 16g; trích cam thảo, a giao, mạch môn, hạt vừng, đại táo, liên kiều, mỗi vị 12g; quế chi 6g, gừng sống 4g. sắc uống ngày một thang

5. Chữa đau tức ở ngực, đau nhói vùng tim :

a. Đan sâm 32g; xuyên khung, trầm hương, uất kim, mỗi vị 20g; hồng hoa 16g; xích thược, hương phụ chế, hẹ, qua lâu, mỗi vị 12 g; xuyên quy vĩ lOg. sắc uống ngày một thang.

b. Đan sâm 32g; xích thược, xuyên khung, hoàng kỳ, hồng hoa, uất kim, mỗi vị 20g; đảng sâm, toàn quy, trầm hương, mỗi vị 16g; mạch môn, hương phụ, mỗi vị 12g.

6. Chữa thấp khớp mạn thể nhiệt, sốt, sưng đỏ đau :

Đan sâm, cốt toái bổ, thạch cao, kô huyết dằng, địa hoàng, rau má, uy linh tiên, hy thiêm, khương hoạt, độc hoạt, thiên hoa phấn, thổ phục linh, mỗi vị 12g; bạch chỉ nam 8g, cam thảo 4g. sắc uống .

7. Chữa thấp khớp mạn thể hàn, đau nhức các khớp :

Đan sâm 12g, đảng sâm 20g, hoài sơn 16g; u chặt chiu, kê huyết dằng, thục địa, xích thược, thổ phục linh, thiên niên kiện, độc hoạt, khương hoạt, tang ký sinh, đỗ trọng, mỗi vị 12g; ngưu tất lOg, nhục quế 8g. Sắc uống.

8. Chữa suy tim:

a. Đan sâm 16g, đảng sâm 20g; bạch truật, ý dĩ, xuyên khung, ngưu tất, trạch tả, xa tiền, mộc thông, mỗi vị 16g. Sắc uống.

9. Chữa suy tim thể tâm dương hư :

a. Đan sâm, ngưu tất, ý dĩ, mỗi vị 16g; phụ tử chế, bạch truật, trạch tả, mỗi vị 12g, can khương 6g, nhục quế 4g. Sắc uống.

b. Chân vũ thang gia vị: đan sâm, bạch truật, bạch thược, mỗi vị 16g; phụ tử chế, phục linh, dương quy, xa tiền, mỗi vị 12g; cam thảo, can khương, nhục quế, mỗi vị 6g. Sắc uống.

10. Chữa suy tim thể âm dương khí huyết đều hư :

Đan sâm, long cốt, mỗi vị 16g; hoàng kỳ, phụ tử chế, ngũ vị tử, mạch môn, đương quy, trạch tả, xa tiền, mỗi vị 12g; nhân sâm, hồng hoa, mỗi vị 8g; đào nhân 6g. sắc uống.

11. Chữa tim hồi hộp, chóng mặt, nhức đầu, hoa mắt, ù tai (Bài Thiên vương bổ tâm) :

Đan sâm, sa sâm, thiên môn, mạch môn, thục địa, long nhãn, đảng sâm, mỗi vị 12g; toan táo nhân, viễn chí, bá tử nhân, mỗi vị 8g; ngũ vị tử 6g. sắc uống.

12. Chữa viêm gan mạn tính, sưng gan, đau vùng gan:

Đan sâm, cỏ nọc sởi, mỗi vị 20g. sắc uống hàng ngày.

13. Chữa xơ gan giai đoạn đầu còn bù:

Đan sâm 16g, nhân trần 20g, ý dĩ 16g, bạch truật 12g; bạch linh, bạch thược, sài hồ, hoàng kỳ, mỗi vị 10g; ngũ gia bì, chi tử , mỗi vị 8g; gừng, đại phúc bì, cam thảo, đại táo, mỗi vị 6g. sắc uống.

14. Chữa thần kinh suy nhược, nhức đầu mất ngủ :

a. Đan sâm, bạch thược, đại táo, hột muồng sao, mạch môn, ngưu tất, huyền sâm, mỗi vị 16g; dành dành, nhân hạt táo sao, mỗi vị 8g. sắc uống.

b. Đan sám, liên tâm, táo nhân sao, quả trắc bá, mỗi vị 8g; viễn chí 4g. sắc uống.

15. Chữa động kinh: (Hà sa hoàn [thang]) Đan sâm 8g; đảng sâm, bạch truật, kỷ tử, hà thủ ô, mỗi vị 12g; bột rau thai nhi, phục linh, viễn chí, mỗi vị 8g; trần bì, cam thảo, mỗi vị 6g. Làm thành viên hoặc sắc uống.

16. Chữa di chứng viêm não Nhật Bản B: a. Đan sâm 12g, quyết minh tử sao 16g; sinh địa, huyền sâm, mạch môn, đơn bì, ngưu tất, bạch thược, mỗi vị 12g; câu đằng, liên tâm, lá bọ mẩy, hoàng bá, mỗi vị 8g. Sắc uống.

. b. Đan sâm 8g; bạch thược, sinh địa, mỗi vị 12g; mộc qua, tần giao, đương quy, mỗi vị 8g; địa long 6g. Sắc uống.

17. Chữa đau dây thần kinh liên sườn (Tiêu giao tán gia giảm): Đan sâm, bạch truật, bạch thược, bạch linh,uất kim, sài hồ, thanh bì, mỗi vị 8g; bạc hà, hương phụ, cam thảo, mỗi vị 6g; gừng 4g. Tán bột hoặc sắc uống.

18. Chữa đinh râu: Đan sâm 12g; kim ngân, bồ công anh, thạch cao, mỗi vị 40g; huyền sâm 20g, tạo giác thích 16g, sinh địa 12g. Sắc uống.

19. Chữa chảy máu dưới da, chảy máu mũi, ỉa ra máu: Đan sâm 12g, mao căn 40g, sinh địa, huyền sâm, kim ngân, mỗi vị 16g; xích thược, bạch thược, liên kiều, ích mẫu, đơn bì, mỗi vị 12g; hồng hoa 4g. sắc uống.

20. Viêm tắc động mạch chi :

a. Đan sâm, hoàng kỳ, mỗi vị 20g, đương quy vĩ 16g; xích thược, quế chi, bạch chỉ, nghệ, nhũ hương, một dược, hồng hoa, đào nhân, tô mộc, mỗi vị 12g. Sắc uống.

b. Thông mạch hoạt huyết thang : Đan sâm, huyền sâm, kim ngân hoa, bồ công anh, mỗi vị 20g; sinh địa, đương quy, hoàng kỳ, mỗi vị 16g; hồng hoa, diên hồ sách, mỗi vị 12g; nhũ hương, một dược, mỗi vị 8g; cam thảo 4g. sắc uống.

21. Thang tư âm hoạt huyết: Đan sâm 12g; sinh địa huyền sâm, quyết minh tử sao, ngưu tất, mỗi vị 16g; đơn bì, xích thược, mạch môn, huyết giác, mộc thông, mỗi vị 12g; hoàng cầm, chi tử, mỗi vị lOg; cam thảo dây 8g. sắc uống.

22. Chữa kinh nguyệt mau và nhiều : Đan sâm 8g, ích mẫu 16g, sinh địa 12g, cỏ nhọ nồi tươi 20g, xuyên khung, ngưu tất, địa cốt bì, huyền sâm, mỗi vị 8g. sắc uống.

23. Chữa kinh nguyệt không đều : Đan sâm, thục địa, hoài sơn, sài hồ, bạch thược, mỗi vị 12g; sơn thù, trạch tả, phục linh, dan bì, mỗi vị 8g. Sắc uống.

24. Chữa đau kinh, bế kinh :

a. Đan sâm, đương quy, địa hoàng, mỗi vị 10g- hương phụ 6g; bạch thược, xuyên khung, mỗi vị 5g. sấc uống (Diệp Quyết Tuyền).

b. đan sâm, ngưu tất, mỗi vị 12g; quế chi, bạch chỉ, can khương, bán hạ chế, uất kim, mỗi vị 8g. sắc uống.

25. Chữa mất kinh :

a. Đan sâm 8g; hoàng kỳ, bạch truật, đảng sâm, mỗi vị 12g; đương quy, sài hồ, thăng ma, bạch thược, ngưu tất, mỗi vị 8g; trần bì 6g; cam thảo 4g. sắc uống.

b. Đan sâm 12g, đảng sâm 16g, ý dĩ 12g; hương phụ, trần bì, bán hạ chế, chỉ xác, nga truật, uất kim, mỗi vị 8g. Sắc uống.

c. Đan sâm 8g, ngưu tất 12g; đào nhân, trạch lan, mỗi vị 8g. Sắc uống.

26. Chữa băng huyết, tích huyết tử cung : Đan sâm, đương quy, mỗi vị 16g; nhũ hương, một dược, bồ hoàng thán, ngũ linh chi, mỗi vị 12g. sắc uống.

27. Chữa sốt xuất huyêt: Đan sâm, đơn bì, xích thược, sinh địa, huyền sâm, mạch môn, hột muỗng sao, ngưu tất, tri mẫu, hoàng bá, cỏ nhọ nồi, trắc bá sao, huyết dụ, mỗi vị 10-16g. Sắc uống ngày 1 thang.

28. Chữa u xơ tuyến vú :

a. Đan sâm 16g, toàn quy, xích thược, lá quất, hồng hoa, huyền hồ, sài hồ, đào nhân, hương phụ chế, xuyên luyện tử, mỗi vị 12g. sắc uống. b. Đan sâm 16g, mẫu lộ 20g, xuyên sơn giáp 16g, đương quy, xích thược, sài hồ, hồng hoa, đào nhân, tam lăng, nga truật, mỗi vị 12g. sắc uống.

29. Chữa viêm tuyến vú: Đan sâm 12g, bồ công anh lOOg, sài đất 40g, huyền sâm, mộc thông, xa tiền, thông thảo, mỗi vị 16g; xuyên khung 12g, tạo giác thích 8g. sắc uống.

30. Chữa phong nhiệt ghẻ lở: Đan sâm 20g, thổ sâm 16g, sà sàng (hạt) 16g. Nấu nước để rửa khi còn nóng.