Trinh Nữ Hoàng Cung

Trinh Nữ Hoàng Cung tên khác: Tỏi lơi lá rộng.

Họ: Loa kèn đỏ (Amaryllidaceae).

Mô Tả

Cây cỏ lớn. Thân hành to, gần hình cầu hoặc hình trứng thuôn, đường kính 8-10 cm, phủ bởi những vảy hình bản to, dày, màu trắng. Lá mọc thẳng từ thân hành, hình dải dài đến 50 cm, có khi hơn, rộng 7 - 10cm, mép nguyên, gốc phẳng có bẹ, đầu nhọn hoặc tù, gân song song.

Cụm hoa mọc thành tán trên một cán dẹt, dài 30 - 40 cm; lá bắc rộng hình thìa dài 7 cm, màu lục, đầu nhọn; hoa màu trắng pha hồng, dài 10-15 cm; bao hoa gồm 6 phiến bằng nhau, hàn liền 1/3 thành ống hẹp, khi nở đầu phiến quăn lại; nhị 6; bầu hạ. Quả gần hình cầu (ít gặp). Mùa hoa quả : tháng 8-9.

Phân bố, sinh thái

Chi Crinum L. có khoảng 100 loài, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới; trong đó, một số loài được trồng làm cảnh và làm thuốc tương đối phổ biến. Cây trinh nữ hoàng cung có nguồn gốc từ Ấn Độ, hiện được trồng rộng rãi ở nhiều nước trong khu vực Đông Nam Á như Thái Lan, Malaysia, Philippin, Campuchia, Lào, Việt Nam, Ấn Độ và cả ở phía nam Trung Quốc. Ở Việt Nam, cây được trồng chủ yếu ở các tỉnh từ Quảng Nam - Đà Nẵng trở vào, sau được trồng ở các tỉnh phía bắc. Trinh nữ hoàng cung là cây ưa ẩm, ưa sáng hoặc có thể chịu bóng một phần, sinh trưởng và phát triển tốt trong điều kiện khí hậu nóng và ẩm của vùng nhiệt đới, với nhiệt độ trung bình từ 22 đến 27°c, lượng mưa trên 1500 mm/năm.

Trinh nữ hoàng cung sinh trưởng mạnh trong mùa xuân hè, mỗi năm 1 cây có thể sinh ra 6 - 8 lá mới. Cây trồng ở các tỉnh phía bắc có hiện tượng hơi tàn lụi vào mùa đông. Cây có khả năng đẻ nhánh khỏe, hàng năm có thêm 3-5 hành con từ thân hành mẹ. Cây trồng được 3 năm sẽ tạo thành một khóm lớn, có đến 20 nhánh ở các tuổi khác nhau. Trinh nữ hoàng cung ra hoa hàng năm, nhưng không đậu quả ở Việt Nam. Trong khi đó, ở Thái Lan, Ấn Độ..., có thể thu được hạt giống dễ nhân trồng.

Cách trồng

Trinh nữ hoàng cung đang được trồng ở nhiều nơi, từ miền Bắc đến miền Nam. Cây được nhân giống bằng thân hành vào mùa xuân (tháng 2 - 3) ở miền Bắc và vào đầu mùa mưa ở miền Nam. Chọn thân hành bánh tẻ, chưa ra hoa, không sâu bệnh để làm giống. Năm đầu, cây hầu như không đẻ nhánh. Từ năm thứ hai trỏ đi, cây mới bắt đầu đẻ nhánh. Vì vậy, tốc độ nhân giống rất chậm, nhất là khi cần nhân một dòng đã chọn lọc. Hiện nay,đã có phương pháp nhân giống vô tính khá nhanh bằng kỹ thuật nuôi cấy in vitro. Trinh nữ hoàng cung hơi ưa bóng, ưa ẩm (luôn luôn là 60 - 70%). Chọn loại đất thịt nhẹ hoặc trung bình, có khả năng giữ ẩm. Đất cần cày bừa kỹ, để ải, bón lót cho mỗi hecta 25 - 30 tấn phân chuồng, 500 kg supe lân, 300 kg Sulfat kali. Trộn đều phân vói đất, lên luống cao 25 - 30 cm, mật luống rộng 0,8 m rồi trồng 2 hằng, mỗi hốc trồng 1 thân hành với khoảng cách 40 X 40 cm. Khi trồng, cần cắt bò hết rề, cắt bót lá, vùi sâu vừa hết phần thân hành. Thường xuyên làm cỏ, xói xáo, vun kín thân hành, tưới đủ ẩm. Cây có thể chịu được úng.ngập trong vài ngày. Sau khi trồng 40 - 50 ngày, bắt đầu bón thúc lần đầu, mỗi hecta dùng 50 kg urồ pha loãng với nước, tưới xung quanh gốc. Đến tháng 6 - 7, đã có thể thu hoạch lá. Sau mỗi lần thu lá (khoảng 25 - 30 ngày), lại bón thúc như trên. Chỉ thu những lá bánh tẻ, thu đến khi cây ngừng sinh trưởng (vào mùa đông, nhất là ỏ miền Bắc).

Trổng một lần có thể thu hoạch trong nhiều năm. Hàng năm, khi cây chuẩn bị sinh trưởng trở lại, cần bón thúc thêm phân, lượng phân các loại bằng 1/2 lượng bón lót để duy trì độ phì và độ tơi xốp của đất. Thời gian đầu, có thể trồng xen cây họ đậu, cỏ ngọt, kim tiền thảo hoặc cam, chanh, bưòi, quýt, nhưng chú ý chỉ được che bóng không quá 30%. Trinh nữ hoàng cung bị một loại sâu đặc hiệu gây hại rất nghiêm trọng, đó là Brithys crini Fabriciits thuộc họ Noctuidae, bộ Lepidoptera. Sâu xuất hiện vào đầu tháng hai, gây hại tất cả các bộ phận. Phòng trừ bằng Tập kỳ 1,8 EC (8 ml/10 1 nưốc, tương đương 0,0144 g a.i/10 1 nước) hoặc Vicarp 95 BHN (0,1 - 0,2%), phun toàn cây vào buổi chiều râm mát.

Bộ phận dùng

Lá, thân hành.

Tác dụng dược lý

Cao methanol của rễ, thân, và cao chiết alcaloid toàn phần của trinh nữ hoàng cung đều có tác dụng ức chế sự phân bào, kìm hãm sự tăng trưởng của rẽ hành ta; hoạt tính của cao trinh nữ hoàng cung bằng hoặc hơn 50% so với hoạt tính của colchicin ở cùng nồng độ. Panacrin là chế phẩm thuốc bào chế từ hỗn hợp 3 dược liệu : lá trinh nữ hoàng cung, củ tam thất và lá đu đủ, được nghiên cứu về tác dụng chống ung thư. Trên mô hình gây u báng thực nghiệm bằng cách cấy truvền vào xoang bụng chuột nhắt trắng tế bào u báng Sarcom TG-180 với lượng 106 tế bào/1 chuột.

Thuốc đã có tác dụng làm giảm sinh khối của u hay giảm tổng số tế bào ung thư, đồng thời làm giảm chỉ số gián phân của tế bào ung thư. Trong mô hình gây ung thư đùi thực nghiệm bằng tiêm vào dùi chuột nhắt trắng tế bào u báng Sarcom TG-180, Panacrin có tác dụng hạn chế sự phát triển khối u và hạn chế sự di căn của tế bào ung thư từ u đùi lên gan, phổi, lách. Thuốc có tác dụng kéo dài thời gian sống của chuột mang ung thư được điều trị gần gấp đôi so với chuột đối chứng mang ung thư. Trong công trình nghiên cứu khả năng tăng cường sự sinh sản in vitro của tế bào lympho T khi sử dụng cao chiết bằng nước nóng từ trinh nữ hoàng cung (1 - 8 mg/ml), đã dùng bạch cầu đơn nhân to lấy từ máu ngoại vi của người cho máu khỏe mạnh, và nuôi cấy trong môi trường chứa cao chiết với nước nóng từ trinh nữ hoàng cung theo tỷ lệ 1:3. Cao chiết bằng nước nóng từ dược liệu có tác dụng kích thích sự sinh sản của tế bào limpho T, và đặc biệt có tác dụng kích thích trực tiếp các tế bào CD4 + T trong thử nghiêm in vitro trên bạch cầu đơn nhân to ngoại vi lấy tò máu ngoại vi ngưòi. Trong thử nghiệm in vitro, cho chuột nhắt trắng uống cao chiết nước nóng từ trinh nữ hoàng cung, cũng thấy có tác đụng kích thích sự sản sinh của tế bào lympho T, và hoạt hóa mạnh tế bào lympho trong máu ngoại vi của chuột thử nghiệm. Sự tăng sinh tế bào lympho T có tầm quan trọng đặc biệt trong miễn dịch học ung thư. Một số alcaloid trong cây trinh nữ hoàng cung có hoạt tính sinh học. Lycorin ức chê' sự tổng hợp protein và DNA của tế bào chuột, và ức chế sự phát triển của u báng cấy ở chuột. Trong thử nghiệm in vitro, lycorin làm giảm khả năng sống của các tê' bào u. Lycorin ức chế sinh tổng hợp vitamin c trong cây cỏ, làm ngừng sự phát triển vữus gây bệnh bại liệt, ức chế sự tổng hợp các tiền chất cần cho sự sinh trưỏng của vừus gây bệnh bại liệt, và enzym poliopeptidase, và có tác dụng kháng vứus. Lycorin có độc tính cấp tính thấp. Lycorin - o - glycosid ở mức liều microgam gây kích thích các tế bào lympho lách chuột nhắt trắng, có tác dụng điều hòa miễn dịch.

Pseudolycorin có tác dụng làm ngừng sự phát triển tế bào Hela, ngăn cản sự tổng hợp protein trong tế bào u báng và làm chậm lại quá trình tổng hợp DNA. Iiippadin ức chế một cách hồi phục được sự thụ tinh của chuột cống đực; 1, 2 - p - epoxyambellin có tác dụng hoạt hóa tế bào lympho lách chuột nhắt. Hỗn hợp ambelỉin và 1, 2 - p - epoxyambellin gây hoạt hóa tế bào lympho giống như chất concanavalin A.

Thuốc Panacrin cũng dược dùng cho 3 nhóm bệnh nhân ung thư dạ dày, ung thư gan và u lympho ác tính, có kiểm chứng, thấy được dung nạp tốt và có ít tác dụng không mong muốn. Sau 3 tháng dùng thuốc, mức độ đáp ứng của bệnh nhân dùng Panacrin có thuận lợi hơn so với nhóm đối chứng, nhưng vì cỡ mẫu nghiên cứu còn nhỏ nên chưa tạo ra được sự khác biệt có ý nghĩa thống kê.

Tính vị, công năng

Trinh nữ hoàng cung có vị đắng, chát, có tác dụng gây sung huyết da.

Công dụng

Trinh nữ hoàng cung được dùng trong phạm vi dân gian để chữa ung thư vú, ung thư tử cung, ung thư tuyến tiền liệt. Lá thái nhỏ, với liều dùng mỗi ngày 3 - 5 lá, sao vàng sắc uống. Cũng có người dùng điều trị ung thư dạ dày, ung thư phổi, ung thư gan và chữa đau dạ dày. Ở các tỉnh phía nam, trinh nữ hoàng cung được dùng phổ biến chữa bệnh đường tiết niệu. Dùng ngoài, lá và thân hành giã nát, hơ nóng dùng xoa bóp làm sung huyết da chữa tê thấp, đau nhức. Ở Ấn Độ, nhân dân dùng thân hành cây trinh nữ hoàng cung xào nóng, giã đắp trị thấp khóp, và cũng dùng đắp tạ mụn nhọt và áp xe để gây mưng mủ. Dịch ép lá là thuốc nhỏ tai chữa đau tai. Ở Campuchia, nhân dân dùng cây trinh nữ hoàng cung để điều trị bệnh phụ khoa.