Vối

 Vối có tên đồng nghĩa: Eugenia operculata Roxb.

Tên khác: Vối nhà.

Tên nước ngoài: Lid eugenia (Anh), jambosier à thé (Pháp).

Họ: Sim (Myrtaceae).

Mô tả

Cây to, cao 12 - 15 m, vỏ thân nứt nẻ, màu nâu đen. Cành lúc đầu dẹt sau hình trụ. Lá dày, mọc đối, hình trái xoan hoặc hình bầu dục, dài 9-18 cm, rộng 4-8 cm, gốc tròn, đầu nhọn, hai mặt nhắn, gần như cùng màu, soi lên có nhiều tuyến mờ, ở lá già, mặt dưới có những chấm đen; cuống lá ngắn.

Cụm hoa mọc ở kẽ những lá đã rụng thành chuỳ rộng; lá bắc dễ rụng; hoa màu lục nhạt; đài dính vào bầu; tràng có 4 cánh hình tròn hoặc bầu dục, có nhiều' tuyến mờ; nhị rất nhiều, xếp thành nhiều hàng; bầu nằm sâu trong ống dài. Quả hình cầu hoặc hình bầu dục, mặt ngoài nhăn nheo, khi chín màu tím. Mùa hoa quả: tháng 4 - 5.

Phân bố, sinh thái

Chi Cleistocalyx Blume gồm một số loài phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới Đông Nam Á Việt Nam có 3 loài. Vối là cây đặc hữu của vùng Bắc Việt Nam và Nam Trung Quốc. Ở Việt Nam, vối mọc tự nhiên dọc theo các bò suối hay bờ các ao hồ ở vùng núi thấp và trung du, thuộc các tỉnh Cao Bằng (Hà Quảng, Thông Nông, Thạch An ...); Lạng Sơn (Đồng Mỏ, Hữu Lũng); Bắc Giang (Sơn Động, Lục Nam, Yên Thế...); Vĩnh Phúc (Lập Thạch, Tam Dương); Phú Thọ, Tuyên Quang, Hà Tây, Hoà Bình... Cây vối còn được trồng rải rác trong nhân dân các tỉnh đồng bằng và trung du Bắc Bộ.

Cây được trồng ở bờ ao vừa để chống sạt lở đất, vừa tận dụng khoảng không gian. Vối thuộc loại cây gỗ ưa sáng, ưa ẩm, sinh trưởng và phát triển nhanh; trong vòng 3 năm dầu, chiểu cao thân có thể đến 5 m. Cây phân cành nhiều; chồi và lá non ra nhiều trong mùa xuân hè. Những cây mọc ở chỗ được chiếu sáng đầy đủ ra hoa quả rất nhiều, tái sinh tự nhiên từ hạt khoẻ. Ngoài ra, để cho cây có nhiều cành lá ngưòi ta thường chặt bớt cành hàng năm, nhằm kích thích cho sự sinh chồi mới. Chồi mói mọc ra theo kiểu lưỡng phân; những chồi phát triển thành cành có trên một năm tuổi mới ra hoa quả.

Cách trồng

Cây vối được trồng rải rác trong nhân dân. Mỗi gia đình thường chỉ trổng 1 -2 cây lấy lá và nụ để nấu nước uống. Vối được trồng bằng hạt. Người ta thường ươm hạt thành cây con hoặc đánh các cây vối con mọc xung quanh gốc cáy mẹ đem trồng. Thời vụ trồng vào mùa xuân hay mùa thu đều được. Vối không kén đất nhưng ưa ẩm nên thường dược trồng ở bò ao, góc vườn, chân đồi. Khi trồng, đào hố sâu rộng tuỳ theo kích thước của cây giông, với khoảng cách 4 - 6m. Cần dảm bảo đủ ẩm cho đến khi cây bén rễ. Cây không cần chăm sóc, ít sâu bệnh.

Bộ phận dùng

Vỏ cây thu hái vào mùa hạ, thu, phơi khô. Còn dùng lá tươi và nụ hoa phơi khô.

Tính vị, công năng

Lá và nụ vối có vị đắng, chát, tính hàn, có tác dụng sát trùng, giải biểu, tán nhiệt, khử thấp, hoá trệ. Vỏ thân cây vối có vị cay, tính ôn, có tác dụng sát trùng, chỉ dưỡng (làm hết ngứa).

Công dụng

Từ xưa, nụ và lá vối đã được nhân dân Việt Nam nấu nước uống vừa thơm vừa có tác dụng tiêu cơm, nhuận tràng. Liều dùng hàng ngày: 10 - 20g. Lá vối tươi hay khô sắc đặc là thuốc sát trùng đùng rửa mụn nhọt, lở ghẻ. Ở Trung Quốc, nụ vối được dùng chữa sốt, đau đầu, ăn không tiêu, lỵ trực trùng, viêm dạ dày - ruột cấp. Với liều hàng ngày là 15 - 30g, sắc nước uống. Vỏ thân, sắc nước, dùng rửa ngoài chữa viêm loét kẽ chân, ghẻ lở, viêm nang lông.

Bài thuốc có vối

.1 Chữa tiêu chảy: 1. Lá vối 3g, vỏ rộp cây ổi 8g, núm quả chuối tiêu lOg, thái nhỏ phơi khô, sắc với 400 ml nước còn 100ml, chia làm 2 lần uống trong ngày.

2. Vỏ vối l00g, vỏ sung l00g, lá ổi l00g, lá phèn đen l00g, vỏ cây đại 50g, hạt vải 50g, quế 30g. Tất cả phơi khô, tán thành bột mịn, luyện với hồ làm thành viên to bằng hạt đậu xanh. Người lớn ngày uống 12g, chia làm 2 lần.'Trẻ em tùy theo tuổi giảm liều